پول هسته اصلی اقتصاد است. امروزه تمام پولهای مورد استفاده در اقتصادهای غربی، ارز یا پول فیات است. اسکناس دلار، یک تکه کاغذ است که نه ارزش ذاتی دارد و نه میتوان آن را در بانک مرکزی به طلا یا سایر کالاهای فیزیکی تبدیل کرد. بنابراین، ارزهای فیات هیچ پشتوانه فیزیکی ندارند. پس پول فیات چیست و چه چیزی آن را ارزشمند کرده است؟ در این مقاله به این سوالات پاسخ میدهیم و نحوه کارکرد ارز فیات، تاریخچه و مزایا و معایب پول کاغذی را بررسی میکنیم و در آخر به مقایسه پول بی پشتوانه با ارزهای دیجیتال میپردازیم.
پول فیات چیست؟
در باور عامه مردم تمام ارزها و پولهای جهان، دارای پشتوانه طلا، نقره و یا هرگونه کالای فیزیکی واقعی هستند. در گذشته این باور مردم درست بود اما امروز دیگر این چنین نیست. به زبان ساده، ارزهای فیات، کالایی هستند که ارزش خود را از کالاهای فیزیکی نمیگیرند، بلکه ارزش خود را از دولت صادر کننده آن میگیرند. در گذشته، ارزش پول به طلا و نقره ذخیره شده در خزانههای یک کشور وابسته بود. اما در مورد پول فیات، ارزش آنها به ارتباط میان عرضه و تقاضا و ثبات اقتصادی کشور صادرکننده آن وابسته است.
در دنیا همچنان پولهایی وجود دارند که ارزش آنها به پشتوانه کالایی آنهاست که به این پول، پول کالایی یا Commodity Money میگویند و در نقطه مقابل پول فیات قرار دارند. دلار، یورو، پوند و بسیاری دیگر از ارزهای مطرح در جهان، ارز فیات یا پول بدون پشتوانه به شمار میروند.
مفهوم پول در تاریخ بشر در گونههای مختلفی مورد استفاده قرار میگرفته است. کاربرد و هدف اصلی ایجاد پول، تسهیل در انجام مبادلات میان انسانها است. در مصر باستان مردم برای انجام مبادلات خود از فلز استفاده میکردند. همانطور که در متون اقتصادی نوشته شده، در منطقه جغرافیایی ترکیه کنونی، قوم Lydians برای اولین بار از سکههای طلا و نقره برای مبادلات خود استفاده میکردهاند.
تاریخچه پول کاغذی
کشوری چین در قرن هفتم میلادی اولین کشوری بود که از پول کاغذی برای مبادلات خود استفاده کرد (منبع). در قرن یازدهم، عرضه این پول کاغذی به صورت انحصاری در اختیار حکومت چین بود. پول در شکل کاغذی، در قرن ۱۵ میلادی در امپراطوری سوئد برای اولین بار مورد استفاده قرار گرفت و به این شکل، پول کاغذی یا اسکناس وارد دنیای غرب شد.
تغییر پول در قرن بیستم
پس از جنگ جهانی اول، دولتها و کشورها متعهد شدند که در صورت تقاضای افراد، پول کاغذی کشور خود را با کالاهای موجود در کشورشان (عموما طلا) بازخرید کنند. به عبارتی در آن سالها دولتها متعهد بودند که اگر فردی پول کاغذی را به دولتی ارائه دهد، آن دولت باید معادل طلای آن را پرداخت کند. با اینحال، هزینههای جنگ و مشکلات اقتصادی بعد از آن به قدری بالا بود که کشورها مجبور به دریافت وام از سایر کشورها شدند و هزینه توسعه مجدد کشور، به شدت بالا رفت.
این افزایش هزینهها مانع از عملیاتی کردن صددرصد تعهد دولتها شد. کم کم دولتها تعهدات خود را زیر پا گذاشتند و حاضر به دریافت پول و پرداخت معادل کالایی آن نشدند؛ در واقع امکان چنین کاری برای آنها وجود نداشت. کم کم پول چاپ شده توسط دولتها بدون ایجاد پشتوانه کالایی آن رواج یافت. نتیجه چنین تصمیمی، افزایش تورم و کاهش ارزش پول کشورها بود.
توافق برتون وودز (Bretton Woods)
از سال ۱۹۴۴ تا ۱۹۷۱ میلادی توافقی تحت عنوان Bretton Woods انجام شد که مطابق آن، هر ۳۵ دلار آمریکا معادل ۱ اونس طلا ارزشگذاری شد. از این رو، پول سایر کشورها با ارزش دلار تنظیم شده و دیگر نیازی به پشتوانهسازی کالایی نداشتند. ایالات متحده نیز متعهد شد که با خرید پشتوانه طلا برای دلارهای خود و نگهداری آنها در بانکهای مرکزی سایر کشورها، به توافق برتون وودز متعهد بماند.
شوک نیکسون
Nixon Shock اصطلاحی برای توصیف تاثیرات مجموعهای از سیاستهای اقتصادی مطرح شده توسط ریچارد نیکسون، رئیس جمهور آمریکا در سال ۱۹۷۱ است. مهمترین اثر سیاستهای نیکسون فروپاشی نظام پولی برتون وودز بود. این شوک عملا پایانی بر قرارداد Bretton Woods بود و نتیجه آن توقف تبدیل دلار امریکا به طلا شد. از آن زمان تا به امروز، سیستم پولهای فیات در سطح جهان پذیرفته شد. اصلیترین مولفه پول فیات، نداشتن پشتوانه کالایی است.
ارز فیات چطور کار میکند؟
چیزی که ارزهای فیات را ارزشمند میکند، قدرت کشوری است که آن را چاپ و عرضه میکند. همچنین پذیرش طرفین قراردادها در استفاده از آن ارز است. در واقع زمانی که مردم جهان در ذهن خود یک ارز مانند دلار را میپذیرند و در مبادلات مالی خود از آن به عنوان انتقال ارزش استفاده میکنند، آن ارز ارزشمند میشود. از این رو اگر مردم اعتقاد و اعتماد خود را نسبت به یک پول فیات از دست بدهند، آن پول دیگر ارزشی نخواهد داشت.
این اتفاقی است که در مورد پول فیات رخ میدهد. در مورد پولهای کالایی چنین اتفاقی رقم نمیخورد؛ زیرا آن پول به دلیل داشتن پشتوانه کالایی، ذاتا دارای ارزش است. اگر از فردا مردم جهان به این نتیجه برسند که دلار را در تبالات مالی خود استفاده نکنند و در قراردادهای تجاری خود از ارز دیگری استفاده کنند، ارزش دلار کاهش یافته و به تدریج از رده خارج خواهد شد. از طرفی اگر دولتی سیاستهای نادرست پولی را در زمینه پول فیات ملی خود اتخاذ کند، مستقیما در ارزش آن تاثیر خواهد گذاشت. لذا تعادل میان عرضه و تقاضا و همچنین قدرت اقتصادی، نظامی، فرهنگی و غیره یک کشور، مستقیما در ارزش ارز ملی آن تاثیر دارد.
مثالهایی از پول فیات
ارزش یک ارز فیات به شدت به سیاستهای اقتصادی یک کشور وابسته است. برای مثال، کشور زیمباوه نمونهای از بدترین انواع مدیریت ارز یک کشور است. بانک مرکزی این کشور در زمان مواجهه با بحران اقتصادی، با سرعت خیرهکنندهای اقدام به چاپ پول کرد. نتیجه چنین اقدامی در زیمباوه، وقوع ابر تورم در اقتصاد این کشور بود. تورم کشور زیمباوه در سال ۲۰۰۸ بین ۲۳۰ تا ۵۰۰ میلیون درصد تخمین زده شد . قیمتها با چنان سرعتی افزایش مییافت که مردم برای خرید کالاهای اساسی مجبور به حمل کیسههای پول بودند. در اوج بحران اقتصادی در این کشور، ارزش ۱۰۰ تریلیون دلار زیمباوه معادل ۴۰ سنت دلار امریکا بود.
مزایا و معایت پول بدون پشتوانه
در این بخش به بیان مزایا و معایب ارزهای فیات میپردازیم. البته اقتصاددانان و سایر کارشناسان امور مالی، در زمینه ارزهای فیات اتفاق نظر ندارند. موافقان و مخالفان این سیستم پولی دلایل خود را دارند.در نتیجه هیچ کدام را نمیتوان ۱۰۰ درصد درست یا غلط دانست.
- کمبود: یکی از مشکلات پول کالایی، کمبود منابع و کالاهای دارای ارزش برای پشتوانه سازی یک ارز است. اقتصاد کشورها به سرعت پیشرفت میکنند و اگر بخواهیم با سیستم قبل، معادل ارزهای خود ذخایر طلا و کالاهای دارای ارزش داشته باشیم، با کمبود منابع مواجه خواهیم شد و همچنین نگهداری و ذخیره طلا و استفاده نکردن از آن، کار عقلانی به نظر نمیرسد. از این رو پول فیات تحت تاثیر کمبود کالای فیزیکی مانند طلا قرار نمیگیرد و محدودیتی برای آن نخواهد داشت.
- هزینه: تولید پول فیات نسبت به پول کالایی مقرون به صرفهتر است و هزینه بسیار کمتری دارد.
- انعطافپذیری: ارز فیات به دولتها و بانکهای مرکزی آنها انعطافپذیری کامل در زمان وقوع بحرانهای اقتصادی را میدهد. پول کالایی چنین انعطافی ندارد.
- هزینه نگهداری: پول کالایی دارایی پشتوانه طلا، نقره و غیره است. این کالاها، پشتوانه ارز ملی یک کشور است و نگهداری و حفاظت از آن، مسئلهای حیاتی برای کشورهاست. هزینه نگهداری خزانه یک کشور بسیار بالاست. در حالی که ارزهای فیات هیچ پشتوانه فیزیکی نداشته و در نتیجه هزینه نگهداری ندارند.
- ارزش ذاتی: ارز فیات هیچ ارزش ذاتی ندارد. این سیستم به دولتها این اجازه را میدهد که از هیچ، پول خلق کنند. این اتفاق منجر به ایجاد تورم بیش از اندازه در کشور خواهد شد و میتواند باعث فروپاشی سیستم اقتصادی یک کشور شود.
- پیشینه تاریخی: از نظر تاریخی، پیاده سازی سیستمهای اقتصادی مبتنی بر پول فیات در نهایت منجر به فروپاشی و سقوط مالی یک کشور شده که نشان میدهد استفاده از این سیستم خطر بالایی دارد.
ارزهای فیات در مقایسه با ارزهای دیجیتال
نداشتن پشتوانه فیزیکی وجه اشتراک ارزهای دیجیتال شده و ارزهای فیات است؛ اما تفاوت اصلی آنها در این است که پولهای فیات توسط دولتها و بانکهای مرکزی کشورها کنترل میشود و تصمیمات آنها مستقیما بر روی ارز آن کشور تاثیر دارد. اما ارزهای دیجیتال کاملا غیرمتمرکز هستند و هیچ نهاد مرکزی آن را کنترل نمیکند.
تفاوت قابل توجه دیگر این دو سیستم مالی، شکل پولی است که در این دو سیستم عرضه میشود. بیت کوین و بسیاری از ارزهای دیجیتال عرضه محدودی دارند و مقدار مشخصی از آنها وجود دارند و هیچ کس نمیتواند تعداد آن را افزایش یا کاهش دهد و کاملا الگوریتمیاند. در مقابل، دولتها و بانکهای مرکزی هیچ محدودیت و مانعی برای چاپ پول ندارند و عملا عرضه ارز فیات نامحدود است.
از آنجا که ارزهای رمزنگاری شده، شکل دیجیتالی پول هستند و هیچ فرم فیزیکی ندارند، به مکان جغرافیایی خاصی محدود نبوده و بدون مرز هستند. تراکنشها در سیستم رمز ارزها برخلاف ارزهای فیات، غیرقابل بازگشت است.
نوسان قیمت ارزهای دیجیتال در مقایسه با ارزهای فیات بسیار بالاست. یکی از دلایلی که رمز ارزها را نمیتوان به جایگزین ارزهای فیات تبدیل کرد، همین نوسانات بالای قیمتی آنهاست. ثبات قیمت یکی مولفههای اساسی در مورد یک ارز است.
سخن پایانی
در این مقاله پول فیات را معرفی کردیم. مختصری از تاریخچه پول در زندگی بشر را شرح داده و انواع پول را بررسی کردیم. ارز فیات در مقابل ارز یا پول کالایی قرار میگیرد و وجه تمایز آن، نداشتن پشتوانه کالایی است. ارزش ارزهای فیات به قدرت کشور صادر کننده آن وابسته است. در انتهای مقاله نیز ارزهای دیجیتال را به عنوان گونه جدیدی از ارز معرفی کردیم و شباهتها و تفاوتهای رمز ارزها را با پولهای فیات مقایسه کردیم.